ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ,"Ο ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ Η ΟΥΣΙΑ"

Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ο τύπος και η ουσία

ΘΕΜΑ: είναι ο διορισμός του  Επτανήσιου Δαρέζη ως επάρχου στην Πελοπόννησο, η επιμονή του στην τήρηση των τύπων και η αδυναμία του να συμβιβαστεί με τις αντιλήψεις που ίσχυαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Το ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ είναι κοινωνικό, ψυχογραφικό (=εμβαθύνει σε χαρακτήρες) και σατιρικό.

  Δομή:

      1^η εν.Ο διορισμός του Δαρέζη ως επάρχου, οι φιλοδοξίες του και οι προσδοκίες του για αναγνώριση της υψηλής του θέσης.(Υποενότητες:α)ο αξιοπρεπής δικαστής με την αριστοκρατική εμφάνιση, β)ο διορισμός του Δαρέζη ως επάρχου στο Μοριά,γ) φιλοδοξίες και προσδοκίες του Δαρέζη.

     2^η εν. Η συνάντηση του Δαρέζη με τον νομάρχη και η πρώτη απογοήτευση.

    3^η εν. Η μάταιη προσδοκία του Δαρέζη για τιμητικό σινιάλο στο καράβι.

    4^η εν.  Η συνάντηση και η συνομιλία με τον καπετάνιο του πλοίου και η δεύτερη διάψευση των προσδοκιών του.

    5^η εν. Η επιστροφή του Δαρέζη στο νησί και η παραίτησή του από το αξίωμα του επάρχου.

    Θεματικά κέντρα:

 Η διαφορά πολιτισμικού επιπέδου μεταξύ Επτανήσων και Παλαιάς Ελλάδας.

 Η παρουσίαση ενός ιδιότυπου γραφικού χαρακτήρα.

 Τι σημαίνουν οι τύποι για κάθε πρόσωπο του διηγήματος.

  Τεχνική της αφήγησης:

    Η αφήγηση είναι χρονολογική(γραμμική: τα γεγονότα αναφέρονται με τη σειρά που διαδραματίστηκαν, με τη φυσική τους σειρά) Ο αφηγητής είναι αμέτοχος στην ιστορία ,παντογνώστης, τριτοπρόσωπος, δεν συμμετέχει στα γεγονότα (ετεροδιηγητικός –αφήγηση με μηδενική εστίαση).Μόνο προς το τέλος της ιστορίας κάνει αισθητή την παρουσία του «Εγώ όμως υποθέτω…..»

    Η Γλώσσα του κειμένου είναι απλή δημοτική και αποδίδει με εύστοχη ειρωνεία τις καταστάσεις που έχουν σχέση με τη συμπεριφορά και την αριστοκρατική νοοτροπία του Δαρέζη. Οι επτανησιακές ιδιωματικές λέξεις που χρησιμοποιεί σε διάφορα σημεία του κειμένου καθώς και τα «δάνεια» από ευρωπαϊκές γλώσσες, δε δυσκολεύουν το σύγχρονο αναγνώστη, ενώ οι διάλογοι με τη φυσικότητα και τα πολλά σημεία στίξης (ερωτηματικά, θαυμαστικά και αποσιωπητικά) δίνουν ποικιλία, φυσικότητα, ζωντάνια και προφορικότητα στο λόγο καθώς και θεατρική διάσταση στο διήγημα.

    Παρατηρούνται τα στοιχεία της προφορικής αφήγησης (ο αφηγητής διακόπτει το λόγο για να απευθυνθεί στους αναγνώστες) και της μίμησης (μεταφέρει με διάλογο τα λόγια των ηρώων).

    Ο χώρος στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα είναι η Κέρκυρα και το πλοίο της γραμμής προς το Μοριά.

    Ο χρόνος της ιστορίας προσδιορίζεται με τη φράση Όταν ενώθηκε η Εφτάνησο με την Ελλάδα (αυτή έγινε το 1864). Η ιστορία λοιπόν της αφήγησης αρχικά αναφέρεται στο χρονικό διάστημα πριν το 1864 (στην καριέρα του Δαρέζη ως δικαστή) και στη συνέχεια στο διάστημα μετά το 1864.

ΣΤΟΧΟΣ του συγγραφέα είναι να παρουσιάσει την αδυναμία που είχαν οι προηγμένοι πολιτισμικά Επτανήσιοι αριστοκράτες που ασκούσαν τη διοίκηση στα χρόνια της Αγγλοκρατίας να εγκαταλείψουν την τυπολατρεία και να προσαρμοστούν στην απλότητα που απαιτούσε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος.

ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ, παρουσιάζοντας τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε (ακόμα και από όσα σκέφτονται) τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο  ο αναγνώστης αφήνεται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων. Ωστόσο, σε πολλά σημεία δίνει και ο ίδιος χαρακτηρισμούς , χρησιμοποιώντας έτσι τη ΜΕΘΟΔΟ Της ΑΜΕΣΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ (στατική παρουσίαση).

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

Ο ΔΑΡΕΖΗΣ ήταν αδιαμφισβήτητα θερμός πατριώτης, που επιθυμούσε τόσο πολύ να υπηρετήσει την πατρίδα του, ώστε αποφάσισε να εγκαταλείψει το δικαστικό του λειτούργημα και να αναλάβει ένα δημόσιο αξίωμα στο νεοσύστατο και ανοργάνωτο ελληνικό κράτος. Είναι ένας γνήσιος άρχοντας με αγγλική νοοτροπία και αριστοκρατικό ήθος, που δεν προσποιείται: πιστεύει στην αξία του και απαιτεί να του αποδίδουν  ανάλογες τιμές. Η τυπολατρεία που τον χαρακτηρίζει τον κάνει γραφικό, επειδή οι μη Επτανήσιοι Έλληνες δεν είναι συνηθισμένοι σε τυπικότητες και ευγένειες, είναι κατώτεροι πολιτισμικά και προτεραιότητά τους είναι η ρεαλιστική αντιμετώπιση των ουσιαστικών προβλημάτων του κράτους τους.

Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ είναι ευγενικός, αν και δυσκολεύεται να κρύψει την ειρωνική του διάθεση. Ωστόσο, τον αντιμετωπίζει με υπηρεσιακή σοβαρότητα και τυπικότητα.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ παρουσιάζεται ως ο αντίποδας στην τυπικότητα και στην αριστοκρατική νοοτροπία του Δαρέζη, με την ακραία συμπεριφορά του αυθόρμητου, του ντόμπρου και μονοκόμματου ανθρώπου, που δίνει σημασία στην ουσία αγνοώντας τους τύπους, εκφράζοντας έτσι το μέσο Έλληνα της μετεπαναστατικής περιόδου.

Ο ΔΑΡΕΖΗΣ ΩΣ ΔΙΚΑΣΤΗΣ

Ο τρόπος που ασκούσε τα καθήκοντά του αποκαλύπτει την ξεχωριστή επαγγελματική του φυσιογνωμία. Είναι προσκολλημένος στο γράμμα του νόμου, σχολαστικός, έντιμος, ευσυνείδητος, σοβαρός, αξιοπρεπής, δίκαιος, ηθικός, υπεύθυνος, αυστηρός, αμερόληπτος –γενικά ένας άμεμπτος δικαστικός λειτουργός.

Η ΦΑΙΔΡΗ ΕΜΜΟΝΗ ΤΟΥ ΔΑΡΕΖΗ ΣΤΗΝ ΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ

Ο Δαρέζης είναι αντιπροσωπευτικός τύπος της επτανησιακής αριστοκρατίας. Έχει αφομοιώσει την αγγλική νοοτροπία, ανήκει στην ανώτερη κοινωνική τάξη και τηρεί τους τύπους, όπως αρμόζει στο πολιτισμικό του επίπεδο. Η απόδοση από αυτόν μεγάλης σημασίας στα αξιώματα και τους τύπους και η προσήλωσή του σ’αυτούς είναι μέρος της βιοθεωρίας του. Όμως, η απαίτησή του να τηρούν σχολαστικά τους τύπους και οι άνθρωποι που δεν έχουν την παιδεία και τον πολιτισμό των ανθρώπων του δικού του κύκλου και αδιαφορούν για τις τυπολατρικές εκδηλώσεις τον καθιστά μη σοβαρό πρόσωπο.Έτσι, ο Δαρέζης σκιαγραφείται με ειρωνική και σατιρική διάθεση ως γραφικός και φαιδρός τύπος.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ ΩΣ ΕΚΦΡΑΣΤΗΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑΣ

Οι ουτοπικές (=απραγματοποίητες) προσδοκίες και οι ιδεαλιστικές αντιλήψεις του Δαρέζη, αντιπροσωπευτικού τύπου των ανεπτυγμένων πολιτισμικά αριστοκρατών των Επτανήσων, συγκρούονται με τις ρεαλιστικές αντιλήψεις που επικρατούν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, των οποίων εκφραστής είναι ο καπετάνιος. Ο αφηγητής τον παρουσιάζει ως έναν από τους πιο ευθείς χαρακτήρες που δε δίνει καμία σημασία στους τύπους. Όμως , η ευθύτητα του χαρακτήρα του και η περιφρόνηση στους τύπους τον εκτρέπουν σε αγενείς εκδηλώσεις, που φανερώνουν έλλειψη πολιτισμού και δείχνουν τη διαφορά ανάμεσα στο υψηλό κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο των Επτανησίων και στον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις που επικρατούσας στο ανοργάνωτο ακόμα ελληνικό κράτος. Παρακολουθώντας, λοιπόν, τη συμπεριφορά του απέναντι στο Δαρέζη επισημαίνουμε τα ακόλουθα:

-Είναι ειλικρινής και προσγειωμένος. Φέρεται αβίαστα, φυσικά, χωρίς προσποίηση ή τυπικότητες καθώς αντιμετωπίζει έναν ευγενή σαν ίσο του.

-Είναι είρωνας , αγενής και προσβλητικός.

Η ΠΑΡΑΙΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΑΡΕΖΗ

Ο Δαρέζης είναι ένας άνθρωπος με σταθερές αξίες και σαφείς αντιλήψεις, που αντανακλούν την κοινωνική και πολιτισμική του ανωτερότητα. Ζώντας στο κλειστό αριστοκρατικό περιβάλλον του νησιού του είχε διαμορφώσει μια συγκεκριμένη βιοθεωρία, μέσα στην οποία ο τύπος και η ουσία συνυπάρχουν αξεδιάλυτα. Είναι φυσικό λοιπόν να μη μπορεί να κατανοήσει ότι στο ελληνικό κράτος, που προσπαθεί να συγκροτηθεί, σημασία έχει μόνο η ουσία και παραμερίζονται ή αγνοούνται οι τυπολατρικές εκδηλώσεις.

Η επιδίωξή του να υπηρετήσει ως έπαρχος το ελληνικό κράτος τον φέρνουν αντιμέτωπο με μια σειρά από διαψεύσεις, οι οποίες τον αποθαρρύνουν, τον απογοητεύουν. Έτσι, νιώθει ξένο σώμα ανάμεσα σε ανθρώπους που δεν υπολογίζουν τους τύπους και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο ρόλο του, γιατί είναι αλλιώς μαθημένος και δεν μπορεί να αλλάξει νοοτροπία τώρα στα   γεράματα. Γι’αυτό οδηγείται στην παραίτηση. Εγκαταλείπει, λοιπόν, τη φιλοδοξία του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο ελληνικό κράτος και αποφασίζει να ιδιωτεύσει επειδή θέλει να παραμείνει συνεπής στις αρχές του. Δεν πρόκειται δηλαδή για μια εμμονή που περιορίζεται στην αντιπαράθεση τύπου και ουσίας, αλλά για μια γενικότερη διάσταση δύο κόσμων. Ο κόσμος του είναι διαφορετικός και οι αντιλήψεις του ασύμβατες με την κοινωνική πραγματικότητα την οποία καλείται να υπηρετήσει και στην οποία θα ήταν υποχρεωμένος να προσαρμοστεί.

    Τα πράγματα θα είχαν διαφορετική εξέλιξη, αν ο Δαρέζης είχε διαφορετικές αντιλήψεις ή αν ήταν διατεθειμένος να παραμερίσει τις αρχές

του και τις τυπολατρικές αντιλήψεις του ή αν είχε συλλάβει τα μηνύματα από την πρώτη συνάντηση που είχε με το Νομάρχη. Έτσι, θα μπορούσε να προσπεράσει την απουσία επισημότητας στο καράβι και θα έφτανε στον προορισμό του διακριτικά και αθόρυβα.Όμως, και σ’αυτή την  περίπτωση θα γινόταν συνεχώς εμφανής , στη διάρκεια της θητείας του στο νέο αξίωμα, η διαφορά αξιών ανάμεσα στο κοινωνικό σύστημα της επτανησιακής και της ελληνικής κοινωνίας και θα έπρεπε να παραβιάζει τις αρχές του, για να ασκεί τα καθήκοντά του απρόσκοπτα. Επομένως, η παραίτηση ήταν η καλύτερη λύση.